Pesticiden & bijen: wat jij vandaag kunt doen tegen dode bijen

Zijn pesticiden schadelijk voor bijen?

Ja. Pesticiden raken bijen en andere bestuivers op meerdere manieren. Insecticiden kunnen direct giftig zijn. Andere middelen verstoren oriëntatie, weerstand en de bestuiving van bloemen, wat uiteindelijk de bevruchting van gewassen belemmert. In de praktijk gaat het om een mix van gewasbeschermingsmiddelen, biociden en andere stoffen waar bijen mee in aanraking komen als ze vliegen en stuifmeel en nectar verzamelen. Het resultaat is meer bijensterfte, zwakkere kolonie-prestaties en minder biodiversiteit. Pesticiden versterken bovendien de negatieve effecten van andere stressoren zoals klimaatverandering, waardoor bijen minder veerkrachtig worden. De combinatie van pesticiden en een eenzijdig dieet kan bijen bovendien kwetsbaarder maken voor ziekten en parasieten. In gesprekken over pesticiden bijen is het goed om te onthouden: zelfs lage blootstelling kan optellen op het niveau van volken.

Waarom sterven bijen door pesticiden?

Bijen pikken op hun vlucht allerlei materiaal op. Stuifmeel natuurlijk, maar ook pesticiden; die stoffen blijven kleven aan haren en pootjes. Een deel komt in de korf terecht, tussen de raten waar het wordt gedeeld in de kolonie. Zo stapelen resten en sublethale effecten zich op. Pesticiden kunnen het zenuwstelsel van bijen aantasten, wat leidt tot problemen met navigatie, leervermogen en geheugen. Denk aan verminderde weerstand tegen ziekten, problemen met leren en navigeren en minder productie van nieuwe koninginnen. De ontwikkeling van larven kan ook vertraagd worden door pesticiden, wat de algehele gezondheid van bijenkolonies aantast. Pesticiden kunnen het reproductiesucces van bijen negatief beïnvloeden, met effecten die zich voortzetten naar volgende generaties. Dit kan uitmonden in massale bijensterfte wanneer meerdere stressoren samenkomen en de echte oorzaak lastig te scheiden is.

Dode bijen: signalen en direct melden

Zie je plots dode bijen rond bijenkasten of velden waar net is gespoten? Dan kan spuitschade spelen. Meld bijensterfte altijd bij de NVWA; zij doen onderzoek naar oorzaak en handhaven regels. Foto’s en monsters helpen bij de analyse. Ook imkers en bijenhouders kunnen via het NVWA-formulier melden; dat beschermen van bestuivers begint bij snelle melding. U kunt bijensterfte door bestrijdingsmiddelen melden bij de NVWA. Meldingen van bijensterfte worden besproken in de Werkgroep Bestuivende insecten en gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Meld spuitschade om het mogelijk te maken dat de regels voor pesticiden worden aangescherpt.

Let hierop bij vermoedelijke spuitschade:

• Veel honingbijen of hommels sterven in korte tijd; soms hele volken verzwakken.
• Er is recent gespoten op nabijgelegen landbouw-percelen met gewassen die worden geteeld en bezocht door bijen.

Massale bijensterfte: wat laat nieuw onderzoek zien?

Bijen kunnen worden gebruikt als biomonitoren voor pesticiden in het milieu. Een Europa-brede studie met bijenhouders in alle EU landen laat zien dat bijen potentieel goede biomonitoren zijn en dat dit prima werkt. Wetenschappers hingen strips tussen de honingraten en deden analyse op honderden middelen; in een groot deel van de kasten werden resten aangetroffen, waaronder imidacloprid. In 2023 werden ruim 400 verschillende pesticiden gescreend met bijenmonitoring. Geen enkele bijenstrip was zonder pesticide. Imidacloprid, een neonicotinoïde, werd nog aangetroffen op locaties waar het verboden is. Dat middel is in de teelt in de volle grond al jaren verboden, maar komt nog voor via resten, illegaal gebruik of via huisdier-biociden. Dat is opvallend en vraagt om beter beleid en striktere naleving van regels. Fungiciden zijn in hoeveelheid de grootste, maar insecticiden zijn het giftigst voor bijen.

Hoe bijen zelf als meetnet werken

Het principe is eenvoudig: bijen halen een onbedoelde vracht mee naar huis. Negen jaar terug is dit aangetoond; Van der Steen onderzocht het effect van imidacloprid, een pesticide, op bijenvolken waarbij bijen door smalle buisjes liepen. Die smalle buisjes bekleed met plakmateriaal stripten de meelifters. In het recente werk kozen wetenschappers voor strips van hard plastic met een laagje tenax dat vluchtige stoffen bindt. De strips hangen tussen de raten in de korf en worden na twee weken bemonsterd. Zo ontstaat een kaart van wat in het landschap wordt gebruikt en waar resten worden aangetroffen.

Van imidacloprid tot glyfosaat: verschillende pesticiden uitgelegd

Er zijn verschillende pesticiden met uiteenlopende effecten:

• Insecticiden zoals imidacloprid grijpen op het zenuwstelsel; ze kunnen direct giftig zijn voor bijen en leiden tot sterfte of subtiele gedragsverandering.
• Herbiciden zoals glyfosaat richten zich op planten. Is glyfosaat schadelijk voor bijen? Directe acute sterfte bij juist gebruik is minder waarschijnlijk, maar indirecte effecten zijn reëel: verlies van bloemen en voedsel, en mogelijke verstoring van darmflora. Voorzichtigheid én alternatieven blijven verstandig.
• Welk bestrijdingsmiddel doodt bijen? Vooral zenuwwerkende insecticiden geven risico’s. Dat blijkt uit onderzoek naar bijen, hommels en insecten in het agrarische landschap.

Voor boeren betekent dit: kies middelen zorgvuldig, volg regels, spuit niet op bloeiende gewassen, en voorkom blootstelling van bestuivers zoveel mogelijk. Het gebruik van biologische alternatieven kan bovendien bijdragen aan het verminderen van pesticidengebruik. Schrijven naar tuincentra of supermarkten over pesticiden ondersteunt de vraag naar biologische alternatieven. Voedselverspilling verminderen draagt bij aan een kleinere vraag naar pesticiden.

Wat je nu kunt doen

• Voor imkers en tuineigenaren: leg dracht-bloemen aan, maaibeheer met rustperiodes, en beschermen van nestplekken. Het laten liggen van dood hout en zandhoeken biedt bijvoorbeeld nestgelegenheid voor bijen. Inheemse bloemen trekken bijen aan en bieden voedsel gedurende alle seizoenen. Zie je dode bijen? Meld direct; zo help je beleid verbeteren.
• Voor telers en terreinbeheerders: pas middelen pas toe als het echt moet, kies bij-vriendelijke alternatieven, respecteer bufferzones en etiketten. Dit voorkomt sterfte en bijensterfte in jouw omgeving.

Wil je praktisch aan de slag of spuitschade vermoeden bij jouw bijenkasten? Neem contact op met Bee Foundation voor advies, training of veldhulp.